خزر بزرگترين درياچه دنياست [1]؛ آبراه طبيعي به درياهاي آزاد و يا اقيانوسها ندارد و فقط از طريق كانالهاي ايجاد شده بر رودخانه ولگا، به درياي سياه متصل مي شود.درياچه خزر به لحاظ موقعيت جغرافيايي و رويدادهاي تاريخي، اسامي مختلفي داشته است. قديمي ترين نام آن، «هيركانا» بوده كه بعداً به اسامي ديگري چون «آبسكون»، «درياي طبرستان»، «درياي قزوين»، «درياي ديلم»، «درياي گرگان»، «درياي ساري» و «درياي مازندران» تغيير نام داده است. اروپاييان به دليل همجواري قوم «كاسپي» با اين درياچه، آن را «درياي كاسپين» [2] ناميده اند. اكنون رايج ترين نام اين درياچه، «درياي خزر» است كه به علّت سكونت قوم «خزر» در كنار آن، بدين نام خوانده مي شود.
درياچة خزر ابعادي به طول 1205 تا 1280 كيلومتر و عرض 202 تا 554 كيلومتر دارد. وسعت آن نيز از 371000 تا 463244 كيلومتر مربع متغير بوده است [4]. مجموع سواحل خزر حدود 6379 كيلومتر است كه 640 كيلومتر آن، به ايران تعلق دارد. عمق اين درياچه به طور متوسط 180 متر است، ولي در عميق ترين نقاط به 980 متر نيز مي رسد. سطح آب درياي خزر، 28 متر پايين تر از سطح آبهاي آزاد است. همچنين به دلايلي چون تبخير زياد، يك جريان چرخشي بر خلاف جهت عقربه هاي ساعت در اين درياچه وجود دارد. اين درياچه داراي جزاير بسياري است كه همه به صورت فلات شني بوده و محل مناسبي براي زندگي مرغان دريايي محسوب مي شوند. شبه جزيره ميانكاله در نزديكي بندر تركمن و جزيره غازيان در بندر انزلي از آن جمله اند. در شرق خزر خليجي به نام خليج قره بغاز قرار دارد كه هيچ رودي به آن نمي ريزد و به همين دليل ميزان تبخير آن بسيار بالا بوده تا حدي كه سطح آن حدود 4 متر از سطح درياچه خزر پايين تر است؛ لذا هميشه آب به سوي آن جريان دارد. چندي پيش روسها به بهانه تنظيم سطح آب درياي خزر، دهانه اين خليج را مسدودكردند كه باعث پيشروي آب به اراضي كشورهاي ساحلي تا حدود 32000 كيلومتر مربع و بالا آمدن آب درياچه به اندازه 2 متر شده ،همچنين اين امر باعث ويران شدن بنادر، تأسيسات صنعتي، اراضي كشاورزي وزمينهاي ساحلي در اطراف درياي خزر شده است . در سواحل ايران نيز پيشروي آب حدود 20 متر گزارش شده است.
به دليل استفاده صنعتي و كشاورزي از آب رودخانه هاي جاري به درياي خزر، ميزان غلظت نمك در اين درياچه بالا رفته تا حدي كه باعث نابودي برخي از گونه هاي آبزيان شده است [5].
در شمال درياي خزر در نزديك سواحل قزاقستان، ذخاير نفتي با ظرفيت تقريبي 36 ميليارد بشكه وجود دارد. اين در حالي است كه در همان محل حدود 600000 خوك آبي، 500000 پرنده بومي و 300000 پرنده مهاجر زندگي مي كنند؛ آنجا محل تخم گذاري ماهيان خاوياري نيز هست. در جنوب درياي خزر نيز ذخاير عظيم نفتي وجود دارد، ولي متأسفانه به دليل رعايت نكردن موازين زيست محيطي و افزايش ميزان آلودگي حاصل از فاضلابهاي صنعتي، حيات جانوري آن با خطر جدي روبروست.
حایران به دلیل موقعیت ژئوپلتیک خود ، همواره جایگاه ویژه ای در سیاست خارجی روسیه داشته است ، روسها جهت دسترسی به آبهای گرم خلیج فارس و اقیانوس هند برای ایران نقش ویژه ای را قایل بودند و نسبت به خاک ایران با چشم طمع می نگریستند . از این رو احساس تهدید و ناامنی ایران از سوی روسیه تزاری طی قرنهای متمادی ، مشخصه اصلی روابط بین دو کشور بوده است . در واقع روسیه ، بزرگترین واقعیت ژئوپلتیک حیاتی برای ایران محسوب می شود . طی قرنهای متمادی ایران همواره با تهدید تاریخی روس از شمال مواجه بوده است و هیچ کشوری به اندازه روسیه تزاری قلمروهای ایران را برای همیشه به اشغال خود در نیاورده است . ایران برای اولین بار هنگامی طعم قدرت روسیه را چشید که پطر کبیر به فکر گسترش اقتدار روسیه در سمت دریای سیاه و قفقاز افتاد . از آن زمان به بعد گسترش نفوذ روسیه تزاری در ایران به صورت نمودار صعودی در آمد و تسلط روسیه بر سیاست داخلی و خارجی ایران افزایش یافت .(1)
پس از پیروزی بلشویکها ، رهبران انقلابی جدید که به حکومت جهانی سوسیالیسم می اندیشیدند ، ایران را به عنوان سکوی پرش انقلاب در نظر گرفتند و برای جذب ایران به سمت مدار اتحاد شوری ، رهبران جدید شوروی از ابزارهای مختلفی استفاده می کردند ، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران ، برای مقامات اتحاد شوروی ، در صورتی که جذب ایران در دنیای کمونیسم ممکن نبود ، حفظ ایران به عنوان کشوری غیر متعهد و مستقل ، مطلوبترین اولویت بعدی محسوب می شد ، با فروپاشی شوروی در دسامبر 1991 ، روسیه با موقعیت استراتژیک روبرو شد و شکل گیری کشورهای جدید در حوزه جنوبی روسیه ، رهبری این کشور را با چالشهای جدیدی در مطالباتش با خاورمیانه مواجه نمود و اولویتهای خاورمیانه ای روسیه را در مقایسه با حکومت قبلی تحت تأثیر قرارداد .(2)
از آن زمان ، ایران به عنوان نزدیکترین متحد روسیه در منطقه خاورمیانه قلمداد می شود ، به طوری که روسیه تکنولوژی هسته ای را به همراه تجهیزات نظامی به ایران اختصاص داده است و بر خلاف تلاشهای آمریکا به منظور منزوی نمودن جمهوری اسلامی ایران ، از این کشور حمایت دیپلماتیک نموده است .
بطور کلی در این فصل ضمن اشاره ای گذرا به سیر تاریخی روابط ایران و روسیه از زمان تشکیل دولتهای ملی در دو کشور تاکنون ، سعی شده است که پس از بررسی عوامل مؤثر در سطوح مختلف جهانی ، منطقه ای و ملی به چالشها و زمینه های تضاد در روابط این دو کشور در دو بخش جداگانه پرداخته شود .
بخش اول :
بررسی چالشهاي موجود درروابط ايران و روسيه از ابتدا تا فروپاشی شوروی
برای روشنتر شدن محدودیتها و مطلوبیتهای روابط جمهوری اسلامی ایران و روسیه لازم است که روابط دو کشور در طول دوران شکل گیری و تکوین این مناسبات بررسی شود و ضمن نگاه اجمالی به سیر تاریخی مناسبات دو کشور ایران و روسیه ، بایستی که تأثیر تاریخی روابط این دو کشور بر ذهنیت سیاستگذاران آنها بررسی شود تا زمینه های همگرایی و واگرایی و نیز چالشها و فرصتهای روابط کشورهای روسیه و جمهوری اسلامی ایران آشکار گردد .(1)
چالشهاي موجود در روابط ايران و روسيه در دوران تزارها :
تاریخ روابط ایران و روسیه قدمتی چهارصد ساله دارد و شکل گیری روابط بین این دو کشور به زمان تشکیل دولتهای ملی در دو کشور بر می گردد . به عبارت دیگر ، اواخر قرن پانزدهم و اوایل قرن شانزدهم را می توان سرآغاز تشکیل دولتهای ملی در ایران و روسیه دانست . )اهداف عمده روسیه تزاری در ایران که بیش از هر کشور دیگری اراضی ایران را تصرف کرده است ، شامل موارد زیر بود :(2)
1-1 . تصرف سرزمین هرجا که ممکن باشد ؛
روسیه تزاری در روابط خود با ایران عمدتاً سیاست استعماری را دنبال می نمود که در وهله اول بر ملاحظات نظامی – سیاسی استوار بود که با انعقاد قراردادهای گلستان و ترکمنچای به کامیابی انجامید و روسیه تزاری با تصرف قسمتهایی از قلمرو ایران به مرز طبیعی مورد علاقه خود رسید
1 - گروسه ، رنه ،امپراتوري صحرا گردا ن ترجمه عبدالحسين بيكده ( تهران نشر كتاب 1353) ص ص 568
2- فولر ، گراهام ، قبله عالم ، ژئوپلتيك ايران – ترجمه عباس مجر ( تهران نشر مركز ) ص 161
در وهله دوم رقابت روسیه تزاری با انگلستان آغاز شد که هر یک از این دو کشور ، به منظور گرفتن امتیازات سیاسی و اقتصادی ، ایران را زیر فشار شدیدی قرار می دادند .(1)
2-1. جلوگیری از نفوذ کشورهای مخالف منافع روسیه در سرزمین ایران ؛
بطور کلی در طول قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم ، روسیه با تمام امکانات خود تلاش می کرد که با حفظ برتری اقتصادی ، نفوذ سیاسی خود را نیز در ایران گسترش دهد تا به قلب تجارت و ثروت عظیم خلیج فارس و اقیانوس هند دست یابد . سلسله جنگهای ایران و روسیه در قرن 19 که منجربه تحمیل عهدنامه های ترکمنچای و گلستان به ایران شد ، بزرگترین ضربه نظامی ، اقتصادی و سیاسی را در قرن 19 بر استقلال ایران وارد کرد . ضربه های ناشی از این دو قرارداد بر استقلال ایران ، فرصت لازم را برای سوء استفاده انگلیس نیز فراهم ساخت . تحمیل قرارداد ترکمنچای توسط روسیه و قرارداد 1857 پاریس توسط انگلیس به ایران ، عملاً دولتهای روسیه و انگلیس را حاکم بلامنازع سرنوشت سیاسی و اقتصادی ایران کرد . در نیمه دوم قرن 19 ، انگلیس و روسیه برای کسب امتیازات بیشتر از شاه قاجار با یکدیگر رقابت داشتند و در پایان قرن نوزدهم اغلب منابع کشور و طرحهای فنی آن تحت اداره و یا استخراج بیگانگان بود.(2)
3-1. کسب سیطره بر سیاستهای داخلی و خارجی ایران به منظور به حداقل رساندن نفوذ دولتهای خارجی در ایران ؛
در خلال این دوران استیلای روسها بیش از پیش مسلم می گشت و آنها نه تنها با تصرف اراضی ایران و ضمیمه ساختن آن به خاک خود مرزهایشان را گسترش می دادند ، بلکه شاه ایران را با اعطای وامهای سنگین زیر قدرت خویش می گرفتند .(1) بدنبال جنگ جهانی اول و بعدها پیروزی انقلاب اکتبر 1917 در روسیه و خروج روسیه از جنگ ، تحولات عمیقی در روابط ایران با این کشور صورت گرفت و به جرأت می توان گفت که اگر روسیه تزاری در جنگ فاتح می شد ، از استقلال ایران اثری نبود ، بطور کلی ایران در دوران حکومت تزارها بر روسیه دو مرحله متمایزی را از سر گذرانده است ؛ مرحله اول ، دوران گسترش اراضی روسیه می باشد که در آن ایران بخشی از قلمرو فیزیکی خود را از دست داد و مرحله دوم ، دوران استعماری روسیه در اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 می باشد که در این دوران مسکو در پی اعمال کنترل سیاسی و اقتصادی بر ایران بود .(2)
4-1. کسب حداکثر منافع اقتصادی و سیاسی در ایران.
روسيه در اين دوره همانند دوره هاي قبل بدنبال كسب حداكثر منافع اقتصادي و سياسي در فضا ايران بوده و سعي داشت با استفاده از هر ترفندي فضاي سياسي را به نفع خود تغيير داده و ازاين براي كسب منافع اقتصادي بهره برد.
چالشها درمناسبات ايران وروسيه پس از انقلاب اكتبر 1917 روسيه تا پيروزی:انقلاب اسلامی :
1-2- نگاه به ايران به عنو ان كشوري كه از آن طريق مي توان انقلاب سوسياليستي رابه ساير كشور ها منتقل نمود
پس از پیروزی بلشویکها در روسیه ، سیاست خارجی این کشور دچار تحولات اساسی شد-رهبران انقلابی که به حکومت جهانی سوسیالیسم می اندیشیدند ، به کشور ایران به عنوان کانال سوئز انقلاب کمونیستی می نگریستند . تروپاتوفسکی ، محقق روسی در 1918 درباره اهمیت ایران برای اتحاد جماهیر شوروی می نویسد : « ایران کانال سوئز انقلاب است و این کشور برای توفیق انقلاب شرق ( انقلاب سوسیالیستی ) ، نخستین کشوری است که باید توسط شوروی ها تسخیر شود و ایران باید به انقلاب تعلق یابد . (1)
بلشویکها به منظور جذب ایران در مدار اتحاد شوروی ، تمام امتیازاتی را که در زمان روسیه تزاری از ایران اخذ شده بود ، باطل اعلام کردند و اولین اقدام جمهوری سوسیالیستی شوروی لغو قرارداد 1907 بود که میان انگلیس و روسیه تزاری منعقد شده بود . طبق قرارداد 1907 ، کشورهای روسیه تزاری و انگلیس ، ایران را به سه منطقه شمال( طرفدار روسیه ) ، جنوب ( طرفدار انگلیس ) و مرکز ( بیطرف ) تقسیم کرده بودند .( 2)
2-2- كسب حد اكثر منافع سياسي اقتصادي به عنوان يك ابر قدرت:
پس از پایان جنگ جهانی دوم اتحاد شوروی به یکی از دو قطب اصلی قدرت در جهان تبدیل شد . در این مقطع زمانی ، ویژگی های ایران از قبیل موقعیت جغرافیایی ، منابع معدنی و مسایل اقتصادی و سیاسی برای شوروی حائز اهمیت بود . عامل جغرافیایی از عوامل ثابتی بود که سیاستهایی را بر استراتژی منطقه ای اتحاد جماهیرشوروی تحمیل می كرد .
3-2.دسترسي به آبهاي گرم خليج فارس واقيانوس هند:
این کشور دچار تنگناهایی از قبیل عدم دسترسی به آبهای گرم بود که سیاست خارجی آن را تحت تأثیر قرار می داد . خلیج فارس و اقیانوس هند به منظور برقراری رابطه بین نیروهای بری و بحری از حیث ژئوپلتیک مورد علاقه شوروی بود . علی رغم اینکه روسها در قرن نوزدهم مرزهای خود را گسترش داده بودند ، ولی با وجود کشورهایی چون ایران و پاکستان معضل استراتژیک عدم دسترسی به آبهای گرم به قوت خود باقی مانده بود . پس از انقلاب اکتبر رهبران شوروی تلاش کردند که در مواردی این مشکل را مرتفع سازند و از دید برخی سیاستمداران ، اصرار شوروی بر ادامه اشغال آذربایجان ، به منظور مرتفع ساختن این معضل استراتژیک می باشد .(1)
4-2.تغييرات در سياست شوروي نسبت به ايران:
در کل سیاست اتحاد جماهیر شوروی نسبت به ایران در این دوران ، دائماً در حال نوسان بوده است. نمونه بارز این نوسان در نحوه برخورد دولت شوروی با رضا شاه مشهود است . پس از آنکه در 1932 رضا شاه تلاش کرد که در آمدهای نفتی ایران را بالا ببرد و این امر باعث کشمکش بین ایران و شرکت نفت سابق شد ، اتحاد جماهیر شوروی از رضا شاه جانبداری کرده و او را مترقی اعلام نمود . ولی با موافقت طرفین ( رضاشاه و شرکت نفت ) مبنی بر حل مسالمت آمیز اختلافات ، حکومت رضا شاه در ایران هدف حملات تبلیغاتی قرار گرفت .(2)
5-2. تلاش براي جذب ايران به اردوگاه كمونيست :
1- اطاعت،جواد،(ژئوپلتيك وسياست خارجي ايران)(تهران نشر سفير 1376 ص ص97-95
2- اكور،والتر، اتحاد جماهير شوروي در خاور ميانه، ترجمه عبد الصاحب يادگاري( تهران انتشارات امير كبير 1350)ص 128
در دوره سلطنت محمدرضا پهلوی بر ایران نیز ، دولت شوروی علاوه بر افزایش توان نظامی و همپایگی استراتژیک با غرب ، در پی آن بود که کشورهای جهان سوم و ازجمله ایران را به سمت خود جذب كند و بنابراین به رژیم محمدرضا پهلوی پیشنهاد می کردند که روابط دوجانبه دو کشور را در سطوح مختلف اقتصادی ، سیاسی و حتی نظامی گسترش دهند . طی دهه های 1960 و 1970 میلادی ، دولت ایران به دلیل وابستگی به غرب به پیشنهادهای شوروی در زمینه گسترش روابط سیاسی و نظامی محتاطانه جواب ردمیداد . ولی در زمینه های اقتصادی و حتی بازرگانی ، روابط دو کشور رو به گسترش بود . به واسطه همین امتیازات اقتصادی و بازرگانی که رژیم شاه به شوروی اعطا می کرد ، دولت شوروی در قبال بیشتر سیاستهای شاه نسبت به مسایل خلیج فارس و جهان غرب بردباری بیشتری نشان داده است . با توجه به این واقعیت است که عدم تغییر صریح موضع مسکو نسبت به رژیم شاه در هنگام وقوع انقلاب اسلامی قابل درک و تفسیر می باشد .(1)
چالشهاي بين دوكشور در دوره زمانی بين وقوع انقلاب اسلامی ايران و فروپاشی شوروی:
1-3. تهديد منافع شوروي توسط ايران با توجه به شعار نه شرقي ونه غربي:
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، ژئوپلتیک منطقه دچار تحولات اساسی شد و ایران حافظ منافع غرب ، تهدیدی جدی علیه منافع آن و به ویژه آمریکا به شمار می رفت . گرچه انقلاب اسلامی به لحاظ ماهیت خود ظاهراً با نظام سوسیالیستی نیز متعارض بود ، ولی شوروی ها از این واقعه راضی به نظر می رسیدند .
عطارزاده، مجتبي ، بررسي روابط ايران وشوروي در دوره حكومت كمونيسم فصلنامه مطالعات آسياي مركزي وقفقاز سال هشتم تاريخ 1378ص158-155
چرا که ایران مستقل برای آنها بهتراز ایران وابسته به بلوک مخالف بود. (1)
2-3. توجه به انقلاب ايران به عنوان يك جنبش رهايي بخش:
در واقع با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و تصمیم ایران مبنی بر اینکه وارد پیمانهای امنیتی با ایالات متحده نخواهد شد ، بزرگترین هدف استراتژیک شوروی یعنی حذف ایالات متحده در ایران محقق گردید . ولی این امر به مفهوم هماهنگی انقلاب اسلامی با سیاستهای شوروی نبود و مشکلاتی از نوع دیگر برای شوروی پدیدار شد . به عبارت دیگر علیرغم خوش باوری های اولی مقامات شوروی ، انقلاب اسلامی با سیاستهای شوروی نیز همراه نبود . چنانچه امام خمینی فرمود : « ما با کمونیسم بين الملل به همان اندازه در ستیزیم که با جهانخواران غرب به سرکردگی آمریکا و صهیونیسم مبارزه می کنیم . خطری که از ناحیه کمونیسم متوجه ماست ، کمتر از آمریکا نیست » .(2) در کل آشتی ناپذیری اسلام با کمونیسم و نفوذ انقلاب اسلامی ایران در مناطق مسلمان نشین شوروی باعث انعطاف و ملایمت دیدگاههای مقامات اتحاد شوروی نسبت به مواضع عقیدتی اسلام شد . به طوری که برژنف در بیست و ششمین کنگره حزب کمونیست شوروی در آوریل 1981 اعلام داشت که : جنبشهای رهایی بخش می توانند تحت لوای اسلام انجام گیرد .(3)بطور کلی پس از انقلاب اسلامی در ایران تا زمان فروپاشی شوروی ، برای مقامات شوروی در صورتی که جذب ایران در مدار اتحاد شوروی ممکن نبود ، حفظ ایران به عنوان کشوری غیر متعهد و مستقل ، هدف مطلوبی به نظر می رسید ،
اطاعت ، جواد – پيشين ص103
روزنامه اطلاعات ، 10 فروردين 1359 ص2
الهي، همايون، خليج فارس و مسائل آن (تهران نشر قوس 1370) ص338
3-3. سطح پايين مبادلات اقتصادي
در این دوران روابط دو کشور در حوزه سیاسی رشد چندانی نداشته است و بیشتر فعالیتهای دو کشور در قلمرو اقتصادی بود و از جمله دو کشور در سال 1368 با امضای توافقنامه همکاری اقتصادی موافقت کردند که در زمینه های اقتصادی ، فنی ، تجاری و صنعتی شامل صنایع متالوژی ، پتروشیمی ، نفت و گاز و همچنین استفاده صلح جویانه از انرژی اتمی همکاری های خود را گسترش دهند.(1)
4-3.كمك تسليحاتي به عراق در جريان جنگ تحميلي:
در جريان هشت سال جنگ بين ايران وعراق شاهدصدور انواع جنگ افزارهاي روسي به عراق هستيم صادرات انواع سلاحهاي سبك وسنگين ,تانكها,خودروهاوهواپيماهاي پيشرفته تا پايان جنگ ازشوروي به عراق ادامه داشت. وهمين موضوع بعث مي شد كه دولتمردان ايران به كرات نسبت به اين موضوع واكنش منفي از خود نشان دهد. بخش دوم :
چالشها وعوامل وا گرايي درروابط ايران و روسيه پس از فروپاشی شوروی :
1- نگرش به غرب ومكتب سرمايه داري:
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در نخستین ماههای استقلال روسیه ، با توجه به حاکمیت نگرش غرب گرایانه بر سیاست خارجی روسیه که تا نیمه سال 1993 نیز بطول انجامید ، روابط دو کشور دچار رکود موقت گردید . سوء ظن ناشی از چارچوبه های فکری غرب گرایان در مورد تهدید اسلامی ایران در این راستا باید مورد توجه قرار گیرد . در نگرش غرب گرایان همانند خاستگاههای فکری غربی آنان ، ایران به عنوان یک کشور توسعه طلب در پی گسترش نفوذ انقلاب اسلامی خویش در آسیای مرکزی و قفقاز دیده می شد .
2- ايفاي نقش برتر در معادلات جهاني :
بتدریج با تحول در سیاست خارجی روسیه و تضعیف نگرش های هواداری از غرب از یکسو ، و تقویت تمایلات ملی گرانه و اروپایی – آسیایی در رهبران روسیه نسبت به ایران تغییر ایجاد شد . با گسترش شکاف در میان روسیه و غرب و توسعه تهدیدات منطقه ای روابط دو کشور روندی رو به بهبود یافت ، عدم توفیق غرب در جذب کامل اقتصادی و سیاسی روسیه و تقاضای قاطعانه رهبران روسیه برای ایفاء نقش برتر جهانی با توجه به رویارویی ایران و آمریکا سبب شد دو کشور در مسیر نزدیکی فزاینده قرار گیرند .(1)
3- گسترش فروش تسليحات روسي به ايران وضعف تكنولوژي روسيه:
1- ولاديمير توراچف ، مناسبات ايران وروسيه : بسوي مدل قرن بيست ويكم ، آسيا وآفريقا،شماره 9-8 1994
جاذبه های اقتصاد دو طرف برای یکدیگر نیز در توسعه روابط مؤثر واقع شد . مشکلات اقتصادی روسیه بهره مندی این کشور از توسعه روابط اقتصادی با ایران را بطور جدی مطرح ساخت – همکاریهای نظامی و فروش تسلیحات از جمله محورهای مورد توجه روسیه در گسترش مبادلات دو کشور بوده است .همکاری بازرگانی دو کشور در سال 1993 نسبت به سال 1992 حدود 5/1 برابر افزایش در برداشت . ولي مشكل اساسي صنعت تكنولوژي روسيه كيفيت پايين محصولات توليدي روسي بود كه قابل مقايسه با محصولات غربي نبود و از اين حيث ايران با توجه به تحريمهاي غربي با مشكل مواجه مي باشد.
عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدید
